Historia szkolnictwa

Drugim dokumentem jest raport z 1865 roku przedstawiający władzom zwierzchnim stan szkoły w Baranowie. Wymienia się tam dwa oddziały:

Interesujące w raporcie jest zestawienie postępów w nauce sporządzone według następującej skali:

Łącznie 15 dzieci, wszyscy uczniowie katolicy. Jak widać, stan dzieci uczących się w Baranowie był płynny i ulegał znacznym zmianom nawet w obrębie jednego roku. Mogło to być spowodowane trudnościami w wyegzekwowaniu posyłania przez rodziców dzieci do szkoły. Istnieje na ten temat wiele dokumentów, a jednym z nich jest list do naczelnika powiatu lubelskiego proszący, aby ów naczelnik zechciał za pośrednictwem magistratu wpłynąć na mieszkańców "iżby w czasie wolnym od zajęć gospodarskich (...) przysyłali dzieci swoje na naukę do szkoły elementarnej miejscowej, z zastrzeżeniem, że jeżeli tego dopełnić dobrowolnie nie zechcą zniewoleni zostaną środkami znaglającymi". W rzeczywistości na takie przypadki nie było siły, a podobne historie będą się zdarzały jeszcze w XX wieku, tym bardziej, że w 1851 roku car Mikołaj I zniósł obowiązek posyłania dzieci do szkół elementarnych.

Wymienione powyżej dokumenty dotyczące liczby dzieci uczęszczających do szkoły odnoszą się tylko do wąskiego okresu - jednego roku 1864-65, i trudno uznać je za reprezentatywne dla całego XIX wieku. Wątpliwe wydaje się, aby w Baranowie, gdzie co najmniej połowa składki szkolnej pochodziła od ludności żydowskiej, Żydzi w ogóle nie byli zainteresowani posyłaniem swoich dzieci do świeckiej szkoły. Jest zatem prawdopodobne, iż w poszczególnych latach do szkoły uczęszczały również dzieci żydowskie.

Analizując wyposażenie szkoły należy przypuszczać, że liczba uczniów wahała się od kilkunastu do 50., przy czym można przyjąć, iż w końcu XIX wieku stopniowo się zmniejszała, co było powodowane zniesieniem od 1851 roku obowiązku szkolnego, a także pogarszającym się stanem budynku szkolnego, które wywoływało wśród ludności coraz większą niechęć.

Wyposażenie szkoły było bardzo skromne. Prezentują je inwentarze szkolne. I tak, inwentarze z lat 1847-1851 wymieniają:

1. Ławek szkolnych do siedzenia dla dzieci - 7 szt.
2. Ławka boczna do siedzenia dla dzieci - 1 szt.
3. Stolik sosnowy na czterech nogach - 1 szt.
4. Tablica do rachowania z nogami - 1 szt.

Istniała także biblioteka posiadająca:

1. Tablice abecadłowe wydania Glicksberga - 14 szt.
2. Katechizm nauki chrześcijańskiej z modlitwami - 1 szt.

Podobny wykaz, tzw. "utensyliów" szkolnych posiadamy z 1865 roku:

1. 7 ławek- sosnowych,
2. 1 tablica na trzech nogach do rachunków,
3. 1 stolik, mały, sosnowy,
4. 14 tablic polskich i rosyjskich,
5. Czasopismo "Kmiotek" z lat 1862-63,
6. Książka wizyt.

Wyposażenie szkoły przez prawie 20 lat nie zmieniło się zupełnie. Dowodzi to swoistej stagnacji i wręcz wegetacji szkolnictwa w ówczesnych czasach. Taka sytuacja odpowiadała rosyjskim władzom szkolnym i była normalna dla całego szkolnictwa elementarnego w Królestwie Polskim. Wyposażenie szkoły odpowiadało także skromnemu programowi szkół elementarnych, który zakładał (według programu z 1833 roku):

• naukę czytania i pisania - początkowo w języku ojczystym, a od 1872 roku w języku rosyjskim,
• naukę czterech działań arytmetycznych,
• religię.

W 1840 roku wprowadzono obowiązkową znajomość miar, wag i pieniędzy używanych w cesarstwie rosyjskim.

Głównym celem szkół elementarnych nie było szerokie edukowanie dzieci i przygotowywanie ich do kontynuowania nauki w szkołach wyższych. Takie zachowanie nauczycieli byłoby wręcz szkodliwe w świetle instrukcji z 1834 roku, która pouczała ich, "aby nie dążyli do rozszerzenia programu dla szkół elementarnych i powiatowych, gdyż ich wychowankowie nie są przeznaczeni do wyższych zadań w życiu. Ich rolę w społeczeństwie wyznacza stan, w którym się urodzili i w którym muszą pozostać. Ponieważ od urodzenia są predestynowani do pracy na roli lub w rzemiosłach i handlu, obszerniejsza wiedza jest dla nich całkowicie niepotrzebna, a nawet szkodliwa."

Głównym celem szkół elementarnych było wychowanie religijno-moralne prowadzące do wyrobienia posłuszeństwa wobec władzy, pracowitości i sumiennego wypełniania obowiązków. Jak wyglądała i gdzie się znajdowała ta XIX-wieczna baranowska szkoła? Na podstawie znikomych informacji archiwalnych możemy tylko przypuszczać, że budynek szkolny w końcu XVIII wieku znajdował się w po"bliżu kościoła, prawdopodobnie przy rynku. Miejsce to dokładnie odpowiada przekazowi zawartemu w kronice szkolnej, spisanemu na podstawie relacji najstarszych mieszkańców, według którego do ok. 1880 roku szkoła mieściła się obok budynku starej plebanii, w miejcu gdzie przez szereg lat znajdowała się apteka (obecnie budynek ten już nie istnieje, rozebrany ostatecznie w 1996 roku). Jest więc prawdopodobne, że przez ok. 100 lat szkoła mieściła się w tym samym miejscu, znanym w Baranowie jako "stara apteka" (obecnie jest to posesja p.Maśnych).

Był to budynek drewniany, o trzech izbach, z oborą, kryty dwuspadzistym dachem. Jego dokładne rozplanowanie obrazuje zamieszczony plan, sporządzony przy okazji generalnego remontu przeprowadzonego w 1865 roku. W trakcie tego remontu pokryto dach gontem, przestawiono piec, wymieniono otwory okienne i ogrodzono budynek sztachetami.

Plan budynku szkoły, wykonany w 1865 roku przy okazji remontu.

Nauczyciel miał do swej dyspozycji izbę mieszkalną i kuchnię. Trzecia izba spełniała zadanie sali lekcyjnej. Do dyspozycji nauczyciela należały także: ogródek znajdujący się obok domu szkolnego i przylegające do domu pomieszczenie gospodarcze "drwalnia - obórka".